Het Sinterklaasfeest en Zwarte Piet

Zo’n 83 procent van de Nederlanders zijn tegen veranderingen in het uiterlijk van Zwarte Piet, en ondanks dat het aantal mensen dat wel een verandering wil zien in het afgelopen jaar meer dan verdubbeld is, ligt dit percentage op slechts 13 procent..¹ Dat zijn overtuigende getallen – ik weet niet of Nederlanders het ooit meer eens zijn geweest over welke kwestie dan ook. Ik heb hier de laatste paar jaar veel over nagedacht; iedere keer als ik iets over Zwarte Piet op Facebook voorbij zag komen, of als ik aan een Amerikaan moest uitleggen waarom wij Kerst drie weken te vroeg vieren met witte mensen die zich zwart schminken. Ik begon als vel verdediger van de traditie, maar ben sindsdien van mening veranderd. Om uit te leggen waarom dit zo is bespreek ik hier, ten eerste, vijf redenen die ik zelf heb aangedragen en/of die ik Facebook en in het nieuws voorbij heb zien komen om Zwarte Piet zoals hij nu is te behouden. Ten tweede bekijk ik de mogelijke problematiek rond de huidige weergave van Zwarte Piet, En als laatste werp ik een korte blink op de toekomst van het Sinterklaasfeest.

"'Het Sint-Nicolaasfeest.' Jan Steen, 1665 - 1668" bron.

Waarom moet Zwarte Piet blijven?

1. Nederland is al voorzienend genoeg qua allochtonen en minderheden.
2. Het is een traditie.
3. Zwarte Piet moet blijven anders moeten we straks ook van Jip en Janneke af.
4. Zwarte Piet is zwart vanwege de roet in de schoorsteen, en heeft dus niks met ras te maken.
5. Het Sinterklaasfeest, met een Turkse Sint die in Spanje woont en een Moorse Piet, staat voor interculturaliteit.

Laten we deze redenen een voor een bekijken.

1. Kort gezegd, dit punt zegt dat het niet uitmaakt of Zwarte Piet racistisch, kwetsend, of schadelijk is, omdat Nederland al genoeg doet om minderheden en immigranten op hun gemak te laten voelen. Dit argument is alleen van belang als Zwarte Piet op zich zelf inderdaad een probleem is. En als dit zo is, dan doet het argument af met het probleem op de basis van de goede dingen die Nederland nu al doet voor de getroffen groepen. Maar dit zou betekenen dat we het kwaad van schadelijke acties kunnen ontkrachten door andere goede dingen te doen. Deze beredenering leidt tot rare situaties: als ik een huisdier onderdak en eten geef, mag ik het dan ook slaan? Of als een politicus het volk goed vertegenwoordigd, mag ze dan ook steekpenningen aannemen? Als we moskeeën hebben en boerka’s toelaten mogen we dan in onze feestdagen wel ongevoelig zijn? Het goede dat we doen voor andere is niet uit onbaatzuchtigheid. We doen dat uit rechtsvaardigheid, omdat iedereen een recht heeft op gelijkvaardigheid en autonomie. Dit betekend dat acties op die basis beoordeeld moeten worden, en dat dit punt dus geen betrekking heeft op de Zwarte Piet en het Sinterklaasfeest.
2. De aanwezigheid van Zwarte Piet in het Nederlandse Sinterklaasfeest is inderdaad een traditie. Zwarte Piet maakt al eeuwen deel uit van het Sinterklaasfeest en verschijnt in de Europese geschiedenis in verschillende vormen (zie punt 4). Maar, wat betekend dit met betrekking tot het betoog dat Zwarte Piet daarom moet blijven? In het algemeen is de beredenering hier dat als iets een traditie is dat zo moet blijven. Als we genereus zijn in hoe we dit argument interpreteren komt het neer op iets als "het feit dat we dit al zo lang doen geeft goed bewijs dat het niet kwalijk is, omdat we er anders al veel eerder mee gestopt zouden zijn." En hier zit een kern van waarheid in. Het feit dat een traditie door vele generaties behouden is kan inderdaad aantonen dat die traditie iets belangrijks te bieden heeft. Maar, dit is geen overschrijvend feit. Dat is te zeggen, als er bewijs is dat een traditie om welke reden dan ook te kort schiet, dan zou deze verworpen of aangepast moeten worden. Een goed voorbeeld hier van is het homohuwelijk. In Nederland is het homohuwelijk al ruim tien jaar een feit, maar in Amerika begint dit nu pas, staat voor staat, van de grond te komen. Een populair argument tegen het homohuwelijk in Amerika is dat het tegen de traditie ingaat van het exclusieve heterohuwelijk. Dat is een feit. Maar in dit geval blijkt dat de ongelijkheid in het niet erkennen van het homohuwelijk schadelijk is, en dat we gelijkwaardigheid voorop stellen. Dit betekend dat de traditie van het beperkte huwelijkschap verbroken moet worden. Dit betekend dat traditie van zich zelf niet heilig is, en dat aangetoond moet worden dat de traditie goedaardig, of tenminste neutraal is. Hiervoor zullen we naar de overige punten moeten kijken.

   

   Jip en Janneke ©Smith en Westendrop.

3. Dit punt komt neer op het idee dat als Zwarte Piet weg moet omdat hij zwart is, dan ook alle andere vertegenwoordigingen van zwarte mensen of van andere minderheden weg moeten, en de alom bekende en geliefde Jip en Janneke wordt hier dan als voorbeeld voorgedragen. Maar de suggestie dat de reden om van de huidige Zwarte Piet weg te stappen is omdat hij zwart is, is  misleidend. Het potentiële probleem is niet het feit dat Zwarte Piet zwart is, maar hoe zwartheid wordt gepresenteerd en de historische problemen daar om heen. Dus als blijkt dat (a) er inderdaad problemen zijn met de huidige presentatie van Zwarte Piet, en (b) die problemen ook ergens anders bestaan, dan zou het inderdaad moeten volgen dat in die andere gevallen er ook aanpassingen moeten volgen. Het lijkt er echter niet op dat dit met bijvoorbeeld Jip en Janneke het geval is.
4. Hier is het in eerste instantie van belang de geschiedenis van het Sinterklaasfeest en de

   

   "Sint en Duivelse Piet" bron.

   relevante mythes met meer detail te bekijken. In Santa Claus, Last of the Wild Men van Phyllis Siefker krijgen we een korte geschiedenis les over Sint Nicolaas.² Hij was geboren in de vierde eeuw a.d. in het huidige Turkije. Zijn hele leven was hij nauw begaand met de kerk, en toen de bisschop van Maya overleed, nam hij het over. (7). In de vroege verhalen had de Sint een berke stok die hij gebruikte om mens en kind mee te straffen (9-10). Zijn komst was dan ook geen puur vrolijke gelegenheid, maar een tijd van bijbel studie en angst. De Sint was somber, en zijn knecht, Zwarte Piet, was een harige, geketende, gezwarte, duivelachtige monster met horens die naar de kinderen staarde, ze bang maakte, en bedreigde (10). Als een kind bijzonder stout was geweest, dan stopte Zwarte Piet het kind in zijn zak om hem naar een onbekende hel nemen tot de volgende kerst. Maar op het laatste moment redde Sint Nicolaas de kinderen, en kregen ze stokjes of as (11). Sinds dien is de mythe rond zowel Sinterklaas als Zwarte Piet veelvuldig en substantieel veranderd, en de figuren verschijnen dan ook anders in andere delen van Europa. Volgens Martijn Boere, in “Geschiedenis van Zwarte Piet,”³ heeft Sinterklaas in Duitsland “slechts één blanke knecht, Knecht Ruprecht genaamd. Ook Frankrijk kent één blanke helper van de Sint: Le Père Fouettard. Oostenrijk kent weer een andere helper van Sinterklaas. Volgens de overlevering is de duivel hier de helper van Sinterklaas.”  En, op “een Nederlandse prent uit 1800 werd Sinterklaas nog vergezeld door een deftige blanke man met een pruik. Deze helper heette Jan de Knecht.” Maar hoe zijn we dan aan de huidige Zwarte Piet gekomen? “Het karakter van Zwarte Piet, zoals wij dat tegenwoordig kennen, werd geïntroduceerd in het prentenboek Sint Nikolaas en zijn knecht van Jan Schenkman uit 1850. In de eerste druk van het prentenboek draagt de donkere bediende een wit pak met rode biezen en geen hoofddeksel. Vanaf de volgende uitgave is Zwarte Piet echter in een bont pagepakje afgebeeld. Aan koninklijke hoven hadden dienaren zulke kleding aan een dit is mogelijk de reden om Zwarte Piet in zulke kleding te hullen.” Maar waarom is Zwarte Piet zwart? “Waar de oorsprong van deze Zwarte Piet ligt, is niet precies duidelijk. Zo was de Zwarte Piet wellicht een overwonnen duivel. In het toenmalige Europa bestond er weinig verschil tussen de duivel en een Moor. Hieraan dankt Zwarte Piet wellicht zijn donkere uiterlijk. Dit is echter niet het enige verhaal over de oorsprong van Zwarte Piet. Zo zou Sinterklaas op een slavenmarkt in zijn thuisland Myra een Ethiopisch jongetje met de naam Piter hebben vrijgekocht. Deze jongen besloot Sinterklaas uit dankbaarheid voorgoed te dienen. Een derde versie is dat Zwarte Piet oorspronkelijk een blanke helper was die zwart is geworden door het roet in de schoorstenen, waar hij doorheen kroop om cadeautjes in de schoenen van kinderen te doen. Een laatste mogelijkheid van herkomst ligt in het verhaal van de Germaanse god Wodan. … Wodan werd vergezeld door twee zwarte raven, Huginn en Muninn. De raven luisterden, net als Zwarte Piet, aan de schoorsteen om Wodan over de goede en slechte daden van de stervelingen te vertellen.” Het mag duidelijk zijn dat de uitlegging dat Zwarte Piet zwart is door de roet slechts één mogelijkheid uit velen is. Daarbij komt dat de manier waarop Zwarte Piet wordt uitgebeeld juist deze uitlegging tegen spreekt. Het bediende kostuum, het volledig zwarte gezicht, de kroes pruik, de gouden oorbellen, en de dikke rode lippen wijzen op een karikatuuristische weergave van zwarte mensen. Zie het verschil tussen schoorsteen veger Dick van Dyke in Mary Poppins en “blackface.”

   

   De schoorsteenveger en “blackface.”

   In Amerika werd “blackface” zowel gebruik in het theater om een komisch parodie van een zwart persoon te vertonen, en later in Hollywood omdat zwarte mensen niet in films mochten verschijnen. Deze karakters waren kwetsende persiflages die zwarte mensen uitbeelden als dom, vies, en crimineel. “Blackface” wordt dan ook nog steeds geassocieerd met een neerbuigende, stereotyperende, en racistische verbeelding van zwarte mensen en wordt als onethisch gezien.
5. Laten we ten eerste erkennen dat dit argument in strijdt is met het vorige punt. Dat terzijde blijven er twee problemen over. Een is dat een aanwezigheid van individuen uit andere landen niets sluitends zegt over multiculturaliteit, omdat het van belang is hoe deze gerepresenteerd worden. Ten tweede is het Sinterklaasfeest niet echt multicultureel. Het is een feest voor veel al witten mensen, met als kopstuk een witte man, die als helpers een hoop witte mensen in zwarte schmink heeft. Het feit dat het Sinterklaas feest als “oer Hollands” wordt aangehaald heeft al iets te zeggen over de interculturaliteit van de feestdag.

"Wij zijn een cultuur, geen kostuum" bron.

Tot nog toe hebben we alleen gekeken naar de argumenten tegen het veranderen van de huidige Zwarte Piet, en gezien dat deze redenen niet sluitend zijn. Maar dat is alleen van belang als er een positief argument is om van de huidige Zwarte Piet weg te stappen. En, zoals ik in de introductie als zei, ik denk dat hier reden toe is. In de bovenstaande uiteenzetting zijn een aantal van deze redenen al naar voren gekomen. De huidige weergave van Zwarte Piet is stereotyperend en valt historisch gezien in de traditie van het “blackface” toneel dat strikt geassocieerd wordt met racisme. Het “opvoeren van ras” is een serieuze kwestie en iets was niet uit het historisch dialoog van kolonisatie kan worden gehaald. In Amerika bestaat er op dit moment een soort gelijk probleem met witte Amerikanen die zich als Amerikaanse Indianen verkleden voor Halloween. Dit soort uitbeeldingen doen niet alleen meerdere rijke culturen simplificeren tot weinig meer dan een paar veren en een vredespijp, maar minimaliseren of negeren ook een lange, pijnlijke geschiedenis van genocide, discriminatie, en voortgaande ongelijkheid. Het feit dat er in Nederland een nationaal debat rond Zwarte Piet bestaat geeft van zichzelf al aan dat het een gevoelige kwestie is. De Amsterdamse rechter in de rechtszaak omtrek de intocht van Amsterdam heeft dan ook erkend dat de huidige Zwarte Piet een “negatieve stereotypering” van de zwarte mens is.⁴

"Roet Piet" bron.

Dit betekend natuurlijk niet dat het Sinterklaas feest moet stoppen. Deze problemen zijn niet inherent aan de feestdag. Het betekend echter wel dat het Sinterklaasfeest met haar tijd mee moet gaan. Moet Zwarte Piet weg? Niet per se. Maar er zijn wel problemen met de huidige uitbeelding van Zwarte Piet, en hier moet aandacht aan besteed worden. Een uitbeelding van Zwarte Piet die meer in lijn is met de huidige mythe omtrent het schoorsteen roet zou een oplossing kunnen bieden. De eerste stappen hiertoe zijn al genomen.⁵ Op deze manier blijven alle positieve tradities rond het Sinterklaasfeest in stand, en verliezen we enkel de onnodige controversiële delen.

Ik ben dol op Sinterklaas! Het is één van mijn favoriete feestdagen en een traditie me heel erg lief is, en ik mis de festiviteiten enorm. Het koste me veel moeite om in te zien dat er misschien problemen bestaan met een deel van die traditie. Maar ik denk ook dat deze makkelijk aangepast kunnen worden zonder dat we de gemoedelijkheid verliezen die we zo in het Sinterklaasfeest waarderen.

"Zwart-van-het-Roet Piet" bron.

Zie ook Het Sinterklaasfeest en Zwarte Piet - Deel 2




1 http://regio.eenvandaag.nl/enquete/54490/overgrote_meerderheid_wil_zwarte_piet_niet_
aanpassen^↩

2 Siefker, Phyllis. Santa Claus, Last of the Wild Men: The Origins and Evolution
of Saint Nicholas Spanning 50,000 Years. Jefferson, NC: McParland & Company, Inc., 1997. Print. Alle informatie uit deze tekst is gebaseerd op een losse vertaling.^↩

3 http://www.isgeschiedenis.nl/citaat-uit-het-nieuws/geschiedenis_van_zwarte_piet/^↩

4 http://www.nu.nl/binnenland/3780680/u-moet-weten-discussie-rond-zwarte-piet.html^↩

5 http://www.nu.nl/binnenland/3900461/pieten-met-roetvegen-bij-intocht-in-amsterdam.html^↩